İtfa Nedir

İtfa dilimize Arapçadan geçmiş ve söndürme anlamına gelen bir hukuk terimidir ve bir borç sözleşmesini sona erdiren işlem anlamında kullanılır. Borcun kimi zaman ocaklar söndürmesinden midir bilinmez ama bizdeki itfaiye, yani yangın söndürme teşkilatı da aynı kök kelimeden türemiştir. 

Bir borcun itfası denildiğinde akla çoğunlukla, borç sözleşmesinden doğan herhangi bir edimin, borçlu tarafından yerine getirilerek borç sözleşmesinin son bulması gelir. Tabii buradaki söz konusu borç bir parasal kıymet olduğunda, borcun ödenmesi, borcun itfası sonucunu doğuracaktır. Ancak hukukta itfa ne demek diye sorulduğunda, bu sorunun cevabı yalnızca bir borcun ödenmesi kadar dar kapsamlı ele alınmaz. Buna göre, herhangi bir borcu sona erdiren her türlü sebep hukukî manada itfa sayılır. Yani borcun ödenmesi gibi, bağışlanması, takası veya ibrası da borç ilişkisinin sonlanması (sönmesi) sonuçlanacağı için, hukuken itfa olarak değerlendirilir.  

İtfa Nedir?

Hukukî bir kavram olarak, borcun ortadan kaldırılması sürecine ilişkin "itfa" teriminin kullanımını daha spesifikleştirerek, tahvil-bono türünden senetlerin el değiştirdiği borçlanma araçları piyasası bağlamında da “İtfa ne demek?” soruna yanıt bulabiliriz. Buna göre borçlanma araçları için “İtfa nedir? sorusunun karşılığını, kısa ve öz bir biçimde “Borcun, borçlu tarafından bir defada veya belirli dönemlerle yapılan ödemelerle ortadan kaldırması işlemi” tanımıyla verebiliriz.

Diğer taraftan, bazen bu sorunun "İtfa etmek ne demek?" versiyonuyla da karşılaşabiliriz. Bir borcun itfasından, yani sönümlenmesinden bahsederken, bir eylemden bahsetmiş oluruz. Ancak “itfa” sözcüğü dilimize başka bir dilden, yani Arapçadan geçtiği için, anlamca eylem olmasına rağmen yapıca isimdir ve bu yüzden, bizim de onu bu haliyle eylem gibi kullanmamız mümkün değil. Bu sebeple dilimize geçişi sırasında “itfa”nın da yanına, diğer fiil soylu kelimelere yaptığımız gibi bir yardımcı eylem vermişiz. Dolayısıyla bir borcun sonlandırılmasından söz edilirken, bu eylem “itfa etmek” olarak ifade ediliyor.

İtfa Tarihi Kavramı

Sabit getirili bir menkul kıymetin vade bitiminde anapara ve varsa faizi ile birlikte ihraççı tarafından menkul kıymet sahibine ödendiği tarihe itfa tarihi denir. Bu bakımdan ele alındığında, örneğin herhangi bir tahvil ya da bono türünden bir borçlanma aracının vade bitimi, onun için aynı zamanda itfa tarihi anlamına gelecektir. Borçlanmaya dayalı değil, varlığa dayalı bir menkul kıymet olmasına rağmen, belirli bir vade içerdiklerinden dolayı kira sertifikalarının da bir itfa tarihi bulunur. 

Diğer taraftan tüm bunlardan farklı olarak, örneğin vadeli sözleşme, opsiyon veya varantlar için de bir itfa tarihinden bahsedilebilir. Elbette burada söz edilen itfa tarihi, klasik manada anlaşılan bir borcun itfasından çok, sözleşme şartlarından doğan koşulların karşılıklı yerine getirilmesi suretiyle, sözleşmelerin sonlandığı tarihi ifade etmektedir.

Borcun İtfa Edilmesi

Borcun itfa edilmesi, bir borcun tek seferde ya da belirli dönemler itibariyle ödenmek suretiyle sona erdirilmesi anlamına gelir. Buna göre borçlu, borcunu anlaşmada belirtilen şartlara uygun olarak yerine getirdiğinde borç itfa edilmiş, yani son bulmuş olur. Elbette burada itfa kavramı, borçlar hukuku bağlamında ele alındığında çok daha geniş bir perspektif kazanır ve herhangi bir borç sözleşmesini sona erdiren her türlü sebep itfa etme olarak değerlendirilebilir. 

Borsada İtfa İşlemleri

Borsada itfa işlemleri ne demek diye sorulduğunda, akla en çok gelen tahvil ve bono türünden borçlanma araçlarının vade sonu işlemleridir. Ancak vadeli sözleşmeler, opsiyonlar veya varantlar gibi farklı yatırım araçlarının vade sonu süreçleri de itfa işlemi olarak tanımlanabilir. Bu yüzden bu soruyu farklı yatırım araçları bakımından ayrı ayrı ele almak da mümkündür. 

İşletmeler aksi belirtilmediği sürece sonsuz süreli kurulduğundan ve hisse senetlerinin de buna uygun olarak herhangi bir vade içermemesinden dolayı, hisse setlerinde prensip itibariyle itfa söz konusu değildir. Ancak şartlar gereği ve isteye bağlı olarak şirketler sermaye azaltımı yapabilirler, ki bunun diğer anlamı da hisse senetlerinin bir bölümünün itfa edilmesidir. Öte taraftan hisse senetlerinin tamamen itfası ise ancak şirketin tasfiyesi neticesinde söz konusu olabilir.

Diğer taraftan herhangi bir vadeli sözleşme, opsiyon veya varant türünden bir sözleşmenin itfası ile kastedilen ise, ilgili sözleşmenin, sözleşme şartlarına ve sözleşme şartlarının doğurduğu sonuçlara uygun olarak yapılacak nakdi ya da fiziki uzlaşı işlemleri neticesinde son bulması anlamını taşır.

Tahvil ve bonolar ise belirli bir plan dâhilinde itfa edilir ve söz konusu bu plan tahvil veya bononun getiri hesaplamaları için de önem taşır.

Bono ve Tahvil İtfası

Günümüzde, devletler ve şirketler kısa veya uzun vadeli fon sağlamak, sermaye maliyetlerini optimize etmek veya belirli bir projeyi finanse etmek için çeşitli finansal araçlara başvururlar. Borçlanma yoluyla finansman sağlamada en yayın kullanılan araçların başında ise bono ve tahviller gelir. Vade bakımından yapılan borçlanma araçları tasnifi gereği, bir yıldan daha kısa vadeli borçlanma senetlerine “bono” denilirken, bir yıldan daha uzun süreli olan senetlere ise “tahvil” ismi verilir.

Bu genel ayrımdan sonra “Tahvil bono itfa işlemi nedir?” sorusuna da kısaca şu şekilde yanıt verebiliriz: Borçlanma senetlerinin ihracı sırasında belirlenen vade tarihinde, senedin işlemiş faizi ve anaparasının geri ödenmesi, ilgili senedin itfası anlamına gelir.

Örneğin vadesinin dolmasına 3 ay kalmış 100 TL nominal değere sahip bir devlet tahvilinin 95 TL ödenerek alınmış olduğunu düşünelim. Söz konusu tahvilin itfa işlemi, ihraç eden tarafın (devletin) tahvil sahibine, tahvilin nominal değeri üzerinden anaparayı ve varsa üzerine işlemiş olan faizi de içerecek şekilde, 3 ayın sonunda tam bir ödeme yapmasıyla gerçekleşecektir.Formun Üstü

Tahvil ve bono işlemlerinde itfa tarihinin, diğer bir ifadeyle vade bitiminin bilinmesi, ilgili tahvil veya bononun getirisinin (iskonto) hesaplanabilmesi açısından gereklidir. Buna göre örneğimizde vadesine 3 ay kalmış ve 95 TL ödenerek alınan bir tahville; farklı vadeye ancak aynı nominal değere ve eğer varsa aynı kupon oranına sahip başka bir tahvilin vadeye kadar getiri oranı da farklılık gösterecektir.