Kripto Para Nedir? Başlangıç Rehberi ve Piyasa Analizi

Günümüzde hala geçerliliğini koruyan parasal sistemin merkezî yapısını, eşten eşe mimariyle merkezî olmayan bir şekle dönüştürür ve ihtiyaç duyulan güven unsurunu kriptoloji ve mutabakat mekanizmaları ile sağlarsanız; arkasında herhangi bir devlet veya merkez bankası gibi bir otoriteye ihtiyaç duymadan da bir “para” ortaya çıkarabilirsiniz. Üstelik güveni sağladığınızda “para” gibi soyut bir değer nesnesinin olmazsa olmaz özelliği ortak kabul, diğer bir ifadeyle üzerindeki sosyal anlaşma da kendiliğinden gelişebilir.

Verilerin dağıtık ve güvenli bir şekilde kayıt, paylaşım ve saklamasını mümkün kılan Blockchain teknolojinin deyim yerindeyse ilk meyvesi Bitcoin ile hayatımıza giren kripto paralar. Ancak Bitcoin ile aralanan kripto para dünyasının kapısı, ardından ortaya çıkan binlerce kripto para projesiyle şimdilerde ardına kadar açılmış durumda. Peki, bize Web 3.0’a adım attırarak yaşamımıza yeninden şekil veren ve bizleri solucan deliğinden adeta yeni bir gerçekliği taşıyan kripto para ne demek? Şimdi gelin, bu soruyla birlikte, gittikçe yükselmekte olan bu yeni finansal tsunaminin ne anlama geldiğine birlikte yanıt bulalım.

Kripto Para Nedir?

Bir kripto para birimi, merkezi bir otoritenin (örneğin bir devlet veya merkez bankası) işlemleri doğrulamasını gerektirmeyen, değer saklama, mübadele aracı ve ölçü birimi gibi geleneksel para birimleriyle benzer özelliklere sahip dijital paralardır. Bu geniş tanım, 'Kripto para nedir?' sorusu için genel bir anlayış sağlar. Ancak, daha spesifik bir bakış açısıyla konuyu ele alırsak, kripto paraların temelini oluşturan Blockchain teknolojisine de değinebiliriz.

Birçok kripto paranın temelini oluşturan Blockchain teknolojisi, işlemleri şeffaf bir şekilde kaydeden ve değiştirmeye karşı dirençli bir yapı sunar. Blockchain işleyişinde, kripto para işlemleri önce doğrulanır ve ardından değiştirilemez bir defter olan blok zincirine kaydedilir. Her bir işlem bloğu, önceki bloğun verilerini referans alarak birbirine bağlanır ve bu da, kayıtlar üzerinde herhangi bir manipülasyonu neredeyse imkânsız hale getirir.

Kripto para sistemleri güvenliği sağlamak için çeşitli mutabakat algoritmaları ve kartografi (şifreleme) teknikleri kullanır. Aynı zamanda, transfer işlemleri özel anahtar ve genel anahtar kullanılarak asimetrik şifreleme yöntemi ile gerçekleştirilir. Asimetrik şifreleme, işlemlerin gizliliğini sağlar; ancak bu gizlilik, tüm kripto paralar için mutlak bir mahremiyeti ifade etmez.

Geleneksel para birimleri ile kripto paralar arasındaki temel fark, sadece fiziksel veya dijital formda olmaları değil, aynı zamanda kripto paraların ortak değer kabulü ve güvenliğin merkezi olmayan bir sistem içinde sağlanıyor olmasıdır. Bugünkü paraların da zaten bankacılık sisteminde dijital formları bulunmaktadır, bu nedenle fiziksel forma odaklanmak anlamsızdır. Bu yüzden kripto paraların temel ayırt edici özelliği, fiziksel forma sahip olmayışından ziyada, güvenliğin merkezi olmayan bir yapıda sağlanmasıdır.

Kripto Para Piyasasının Yapısı ve İşleyişi

Kripto para birimleri, fiziki formda olmasa da dijital anlamda bir varlıktır ve bir sahipliği ifade eder. Bu yüzden borsada hisse senetleri veya tahvillere yaptığınız gibi kripto paralara da yatırım yapılabilir. Bu bağlamda kripto para piyasaları ya da diğer bir ifadeyle kripto para borsaları, alıcı ve satıların bir araya gelmesini sağlayan oluşumlardır.

Kripto para borsaları olmasaydı, kripto paralar için bir piyasa değeri oluşumu sağlamak veya kriptolar ya da geleneksel para birimleri arasında kripto takası yapabilmek oldukça zor olurdu. Ancak kripto para piyasaları sayesinde, bir kripto para birimini istediğiniz zaman satın alabilir, kripto cüzdanınızda tutabilir veya bir borsa aracılığıyla geleneksel bir para birimine çevirebilirsiniz. Bugün küresel kripto para piyasasının kapitalizasyonu 1,7 trilyon dolar civarında. 

Kripto para piyasalarının genel işleyişi, yatırımcılar arasında bir emir havuzu oluşturmak ve bu yolla alıcı-satıcı eşleşmelerini sağlamaktır. Diğer taraftan, borsanın durumuna bağlı olarak bir likidite sağlayıcı ve piyasa yapıcı da bulunabilir.

Dünya genelinde yayılmış olan kripto para borsaları tezgahüstü (OTC) yapıdadır. Bu nedenle, aynı kripto para birimi için farklı borsalardaki fiyat teklifleri arasında farklılıklar gözlemlenebilir.

Kripto Para Nasıl Üretilir?

Kripto para birimlerinin varlık sebebini anlamak, bu dijital varlıkların gerçek dünyada oynadığı kilit rolü kavramak açısından önemlidir. Kripto paralar, bir blok zinciri ağının güvenliğini ve ölçeklenebilirliğini sağlayan temel bir yapı taşıdır. Bu dijital varlıklar, ağ altyapısı hizmet sağlayıcılarına, örneğin madencilik veya staking doğrulayıcılarına, teşvik ve ödül olarak üretilir.

Kripto paraların üretimi genellikle madencilik veya staking gibi yöntemlerle gerçekleştirilir. Madencilik, genellikle Proof of Work (PoW) konsensüs algoritması kullanan Bitcoin gibi kripto paralarda yaygındır. Bu süreçte, madenciler bilgisayarlarını kullanarak matematiksel problemleri çözerler ve istenilen hash çıktısını verecek nonce değerini bularak yeni blokları zincire eklerler. Madenciler, bu işlem için ödül olarak kripto paralar alırlar.

Diğer bir yöntem olan staking, genellikle Proof of Stake (PoS) veya benzer konsensüs algoritmaları kullanan kripto paralarda görülür. Ethereum blok ağı da artık PoS mekanizmasıyla işlemektedir. Bu sistemde kullanıcılar, ellerindeki kripto paraları ağa katkıda bulunmak için kilitleyerek (stake ederek) yeni blokları oluşturmaya ve işlemleri doğrulamaya hak kazanırlar. Staking yapan kullanıcılara (staker) teşvik ödülü olarak kripto paralar verilir.

Bu üretim yöntemleri, kripto paraların dolaşıma girmesini ve ağın işleyişini sürdürmesini sağlar. Dolayısıyla, bir blok zincirinin mutabakat şekli genellikle yeni kripto paraların nasıl üretildiği ve dolaşıma gireceğini belirleyen temel mekanizmalardır.

Kripto Para Birimleri: Çeşitleri ve Özellikleri

Kimi zaman “Bitcoin çeşitleri nelerdir?” diye bir soruyla karşı karşıya kalabiliyoruz. Fakat Bitcoin çeşitleri diye bir durum esasında söz konusu değil. Zira kripto paralar içesinde bir tane Bitcoin blok ağı ve Bitcoin isminde yalnızca bir tane dijital para bulunuyor. Bu noktada “İyi, ama Bitcoin Cash, Bitcoin çeşitleri arasında sayılamaz mı?” diye bir soru akıllara gelebilir. Bu sorunun cevabı da, hayır; çünkü Bitcoin Cash esasında Bitcoin ağındaki bir fikir ayrılığından doğan, fakat ayrı bir blok zincirine sahip bir kriptodur. Bitcoin katılımcıları arasında ölçeklendirmeyi savunanlar (bir bakıma yol genişletmesi ile trafiği rahatlatıp işlem hızını artırma fikri olarak düşünülebilir), blok boyutunu 1 MB’dan 8 MB boyutuna çıkarmak istediler. Fakat konsensüs oluşamayınca, bunu sert çatallanma (hard fork) yoluna giderek gerçekleştirdiler.

Kripto para çeşitlerinden bahsetmeden önce, burada bir akıl karıştırıcı hususu daha açıklığa kavuşturmakta fayda var. Kripto paralardan bahsederken, sanal para birimi veya dijital para birimi diyenlere veya kripto borsalarından söz ederken, dijital para borsaları şeklinde bir tabir kullananlara rastlamışsınızdır. Esasında kripto paraların tamamı, aynı zamanda bir dijital para veya sanal para birimidir; fakat tüm sanal veya dijital para birimleri kripto para değildir. Çünkü dijital para kavramı, bankacılık sisteminde kaydî olarak tutulan paralar da dâhil olmak üzere, dijital olarak saklamaya konu olan tüm para birimlerini kapsamına alır. Kripto paralar ise, dijital paralar dünyasında merkeziyetsiz olma özelliği ile son derece ayrı bir konumda bulunur.

Bugün tarihsel önceliğinin ve kendini uzun yıllardır kanıtlamış olmasının sağladığı avantajla Bitcoin, yaklaşık %50’lik dominans ile kripto para piyasasındaki özgül ağırlığını korumayı sürdürüyor. Diğer taraftan Bitcoin’i, akıllı sözleşmeleri hayatı geçiren özelliğiyle, Ethereum ve onun kurumsal coin’i olan Ether, en popüler ikinci kripto para birimi olarak takip ediyor.

Elbette bu ikisi dışında da, kripto para dünyasında farklı veya benzer amaçlara yönelik olarak geliştirilmiş sayısız kripto para projesi bulunuyor. Örneğin Bitcoin’e benzer amaçlarla oluşturulan Litecoin, Monero gibi alternatifler mevcut. Yine Ethereum’a benzer şekilde akıllı sözleşme destekli Sonara ve Binance Coin (BNB) haricinde, Japonya kökenli Cardano (ADA) ve Çin Ethereum’u olarak da bilinen Neo bulunuyor. 

Bitcoin’e benzerliği ile öne çıkan Litecoin’de ise arz sınırı 21 milyon yerine, 84 milyondur. Diğer taraftan blok üretme süresi de (Bitcoin’de yaklaşık 10 dakika, Litecoin’de ise yaklaşık 2,5 dakika) Bitcoin’den daha kısadır.  Diğer taraftan Bytecoin’den sert çatallanma ile ayrılan ve ismi önce Bitmonero, sonrasında Monero olarak değişen kripto ise, Bitcoin’den farklı olarak işlemlerde tam gizlilik sağlama amacıyla ortaya çıkmıştır. Zira Bitcoin’de anonimlik olmasına rağmen, işlem yapan adresler herkese açıktır. Diğer taraftan yine Bitcoin benzeri bir kripto projesi olmakla birlikte, işlemlerde tam anonimliği merkeze alan bir başka kripto para olarak da ZCash (ZEC) zikredilebilir.

Ripple şirketi tarafından aynı isimle geliştiren Ripple ve onun kripto parası XRP ise, eş zamanlı küresel bir ödeme ağı oluşturarak SWIFT’e alternatif olma gibi bir amaç taşıyor. Dünyanın her yerindeki kullanıcıların akıllı sözleşme protokolü ile özgürce içerik yükleyip kullanabileceği bir platform olma amacına yönelik ise Tron (TRX) diye bilenen kripto para öne çıkıyor.

Kripto para dünyasında tüm bunların haricinde, farklı amaçlara yönelik tasarlanıp geliştirilen coin’ler de bulunuyor. Örneğin Iota (Miota) adındaki kripto para, nesnelerin interneti (IoT) için tasarlanmış ve o sahada çözüm geliştirmeyi amaç edinmiş bir kriptodur. Iota’nın bir diğer ayırt edici özelliği ise, Tangle (arapsaçı) mimarisiyle kurulmuş ilk kripto para birimi olmasıdır.

Kripto Para Sistemi Nasıl Çalışır?

Her ne kadar tüm kripto paraların arkasında Blockchain olmasa da [bazı kriptolar tangle, hashgrafh, holochain, gibi kayıt sistemlerini kullanır, ancak bunlarda da kayıtlar dağıtık defter teknolojiyle tutulabilir (distributed ledger technology - DLT)], bugünün kripto para dünyasında ağırlıklı olarak kullanılın ağ mimarisi hala blok zinciri yapısıdır. Bu yüzden bugünün kripto para sisteminin nasıl çalıştığını kavramak için Blockchain, merkezi olmayan yapı ve kriptografi sistemini anlamak gerekir.

Blok zinciri, birbiriyle bağlantılı bloklardan oluşan, değiştirilemez bir kayıt tutma sistemidir. Merkezi olmayan yapı tabirinin iması ise, kripto para ağlarının geleneksel finans sistemlerinden farklı olarak dağıtık bir veri tabanı yoluyla hiçbir merkezi otoritenin olmadığı bir sistem üzerine inşa edilmiş olmasına yöneliktir. Buna göre açık bir blok zinciri, katılımcıların eşit haklara sahip olduğu ve işlemlerin merkezi bir otorite tarafından kontrol edilmediği bir ağ yapısıdır.

Kriptografi ise sistemin güvenliğini ve gizliliğini sağlamak adına kullanılır. Her kullanıcının dijital cüzdanı, özel ve genel anahtarlar aracılığıyla güvence altına alınır. Kriptografik algoritmalar, işlemlerin güvenli bir şekilde gerçekleştirilmesini ve kimlik doğrulama süreçlerini sağlar.

Altcoin’ler ve Token’lar

Kripto para piyasasında yeniyseniz, kriptoların dilini biraz baş döndürücü bulabilirsiniz. Aslında buranın yeni bir alan olması sebebiyle terminolojinin de hala değişim içerisinde olduğu söylenebilir.

İlk başarılı kripto para birimi Bitcoin’dir ve bugün kripto denildiğinde herkesin aklına doğrudan o gelir. Bitcoin’den önce de kripto para girişimleri olmuştu, ancak hiçbiri yaygın olarak kabul görmemişti. Bitcoin haricindeki tüm coin’ler ise altcoin, yani alternatif coin olarak sınıflandırılır.
Bitcoin gibi kendi blok zinciri bulunan ve kendi blok ağının yerel coin’i olan dijital varlıklara ise kripto para deniliyor. Token’lar ise, kullanıcıların başka bir blok zincirinin üzerinde geliştirilir ve bunların birçoğu Ethereum gibi akıllı sözleşme destekli platformları kullanır. Ancak örneğin Stacks (STX) gibi Bitcoin blok zinciri üzerinde oluşturulmuş token’lar da vardır.

Bugün en yüksek kapitilazyona sahip altcoin Ethereum’un ağının kurumsal coin’i olan Ether’dir. Ether’i ise, piyasa değeri bakımından sırasıyla BNB, Solana, Ripple (XRP), Cordano, Awax gibi kriptolar takip ediyor.

Diğer taraftan, bağımsız bir blok zincirine sahip olmamasına rağmen, birçok kripto paradan daha yüksek piyasa değerine sahip olan token’ler da bulunabilir. Bunlar arasında Etereum ERC-20 protokoli ile oluşturulmuş Tehter USDt (USDT) isimli token en başta gelir. Tehter USDt, bir ABD doları ile desteklenen ve fiyatı daima 1 ABD dolarına eşit olması için tasarlanmış bir stabecoin’dir.

Kripto Para Borsası Seçerken Nelere Dikkat Edilmeli?

Kripto para borsaları, işlem yapmak ve kripto paralarınızı takas etmek için kullanılan platformlardır. Ancak, her borsa aynı güvenlik standartlarına sahip değildir. Güvenilir bir kripto borsası seçmek, hesap güvenliğiniz için önemlidir. Ülkemiz kripto para işlemlerine ait regülasyonların henüz tamamlanması dolayısıyla, kullanıcıların kripto varlıklarını saklamak ve işlem yapmak konusunda daha dikkatli olmalarını gerektirmektedir.

İlk olarak her kripto borsasının aynı güvenlik standartlarına sahip olmadığı bilinmeli ve bu yüzden ilgili borsanın sağladığı güvenlik tedbirleri incelenmelidir. Diğer yandan likidite koşullarını, piyasa yapıcılığın olup olmadığı ve sunulan ürün çeşitliliğini de değerlendirmek önemlidir. Zira yetersiz likidite alım-satım işlemlerinde zaman kaybına sebep olurken, ürün çeşitliliğinin istenilen düzeyde olmaması da, farklı kriptolarda işlem yapmak isteyenler için kısıtlayıcı bir faktör olacaktır.

Öte taraftan sahip olunan kripto paralar, çevrim içi (hot) veya çevrim dışı (cold) cüzdanlar aracılığı ile saklanabileceği gibi, kripto alım-satımı gerçekleştirdiğiniz borsalar üzerinde de tutulabilir. Fakat örneğin bir Bitcoin’e sahipseniz, bunu sakladığınız yer neresi olursa olsun, esasında Bitcoin’in sizin sahipliğinize ait kaydın blok zinciri üzerinde olduğunu bilmeniz gerekir. Bu yüzden sahip olduğunuz coin’lerin kripto borsasının barındırılmasının anlamı, esasında borsanın özel anahtarları sizin adınıza değil, kendi adlarına tutmasıdır. Bu da, borsanın iflas etmesi, hacklenmesi veya kapatılması durumunda, kripto paralarınızı geri almanızın zorlaşabileceği anlamına gelir.