Menkul Kıymet Nedir? Yatırımcılar İçin Kapsamlı Rehber

Borsa İstanbul (BİST) denildiğinde çoğumuzun aklında, hisse senedi ve borçalanma araçları benzeri menkul kıymetlerin alınıp satıldığı bir piyasa yapısı canlanır. Esasında bu çağrışım çok da yanlış sayılmaz, çünkü BİST sahiden de menkul kıymet ticaretinin yapıldığı bir organize bir piyasadır. Hatta hatırlanacağı üzere yakın tarihe kadar Borsa İstanbul; İMKB, yani “İstanbul Menkul Kıymet Borsası” adını taşıyordu.

Peki, menkul kıymet (security) nedir ve menkul kıymet denildiğinde ne anlaşılmalıdır? Şimdi bu tür soruların cevaplarıyla, menkul kıymet kavramının detaylarına kapsamlı bir şekilde göz atalım.

Menkul Kıymet Nedir?

“Menkul” kelimesi Arapçada “taşımak” anlamındaki nakl kökünden türetilmiş bir fiil sıfattır ve Türkçede de “taşınan” anlamına gelir. Diğer yandan “kıymet” kelimesi de Arapça ḳwm kökünden gelir ve o da  “değer, nicelik” gibi anlamlar taşır.  Dolayısıyla bu sıfat tamlaması “taşınan, nakledilen değer” anlamına gelir. Ancak, günümüzde menkul kıymet, daha çok bir hukuk terimi olarak kullanılır ve ticari bir araç olarak belirli bir teknik mana ihtiva eder.

Şu anda yürürlükte olmayan 2499 Sermaye Piyasası Kanunu’na göre menkul kıymet, “Ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Kurulca belirlenen kıymetli evrak” olarak tanımlanmıştır.

Halen geçerlilikte olan 6362 Sermaye Piyasası Kanunu ise menkul kıymet için:

Para, çek, poliçe ve bono hariç olmak üzere; 

1) Paylar, pay benzeri diğer kıymetler ile söz konusu paylara ilişkin depo sertifikalarını, 

2) Borçlanma araçları veya menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ile söz konusu kıymetlere ilişkin depo sertifikalarını,

ifade eder şeklinde bir tanımlama getirmiştir.

Bu tanıma göre, menkul kıymetler, şirket payları, borçlanma araçları gibi finansal araçları kapsar, ancak para, çek, poliçe ve bono gibi araçlar menkul kıymetler kategorisinde yer almaz.

Dolayısıyla menkul kıymetleri değerli evrakları altında daha spesifik bir tür olarak tanımlamak mümkündür. Diğer bir ifadeyle menkul kıymet, finansal piyasalarda alınıp satılabilen ve belirli bir değer taşıyan hisse senedi veya tahvil gibi farklı özelliklerde çeşitli yatırım araçlarını ifade eder.

Menkul Kıymet Türleri Nelerdir?

Yatırımcıların finansal piyasalarda alıp satabileceği, değeri ölçülebilen ve yatırımcıya belirli haklar tanıyan menkul kıymetler; genellikle hisse senetleri, tahviller ve varlığa dayalı menkul kıymetler gibi farklı türlerde karşımıza çıkar.

Borsa endeksinden aşina olduğumuz hisse senetleri, şirketlerin ortaklık paylarını temsil eder ve bir hisse senedine sahip olmak, yatırımcılara şirketlerin kârından pay alma, genel kurullara katılma ve oy kullanma türünde ortaklık hakları sağlar. 

Buna karşın tahviller ise devlet veya özel sektör tarafından çıkarılan borçlanma senetleri kapsamında bir menkul kıymettir. Tahviller, hisse senedinden farklı olarak yatırımcılara ortaklık hakkı değil, yalnızca alacak hakkı tanır. Buna göre tahvil sahipleri, ellerinde bulunan tahvilin şartlarına göre belirli dönemlerde faiz geliri sağlarken, vade sonunda da nominal değer üzerinden anaparasını alır. 

Varlığa dayalı menkul kıymetler (VDMK) ise, bir varlığın gelirine veya değerine dayalı olarak ihraç edilen ve getirisi bir varlık havuzundan sağlanan nakit akışlarına dayanan yatırım araçlarıdır. Örneğin, kira sertifikaları (sukuk) varlığa dayalı menkul kıymetler arasında en bilinen örneklerden biridir.

Bunların dışında, yatırım fonları ve yatırım fonu katılma sertifikaları, menkul kıymet tanımına kısmen uymakla birlikte, inançlı mülkiyet esasına dayalı mal varlıkları oldukları için, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) kanununa göre doğrudan menkul kıymet olarak sınıflandırılmamaktadır. Ancak borsa yatırım fonları ise, katılım payları borsada pay senedi gibi işlem görmesi sebebiyle menkul kıymet olarak düşünülebilir. 

Öte taraftan VİOP gibi piyasalarda yer alan türev piyasa enstrümanları da, bazı ülkelerde doğrudan menkul kıymet sınıfında değerlendirilse de, SPK kanununda menkul kıymet yerine, menkul kıymetlerden türetilen sermaye piyasası aracı olarak tanımlanmaktadır. Ancak örneğin opsiyonların menkul kıymetleştirilmiş hâli olan varantlar, pay benzeri yapıda olmaları dolayısıyla yine yukarıdaki tanıma göre menkul kıymet olarak değerlendirilebilir.

Son olarak, menkul kıymet yatırım ortaklığı hisseleri ise, tanım gereği menkul kıymet kategorisinde yer alır. Çünkü bu hisseler, borsalarda işlem gören bir pay senedi niteliği taşır.

Menkul Kıymetlerin Temel Özellikleri

Menkul kıymetlerin, genel olarak finansal piyasalarda işlem görebilen veya farklı şekillerde alınıp satılabilen, belirli bir nominal değeri olan ve yatırımcılara çeşitli şekillerde gelir sağlama amacı taşıyan yatırım araçları olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. 

Bu bağlamda istisnaları olabilmekle birlikte menkul kıymetlerin en temel özelliklerinden birinin “devredilebilirlik” olduğu söylenebilir. Devredilebilirlik, menkul kıymetlerin kolayca alınıp satılabilmesi anlamına gelir ve bu özellik, menkul kıymetlerin ortaya çıkışında önemli bir rol oynamıştır. Bu sayede yatırımcılar, sahip oldukları menkul kıymetleri daha kolay ve pratik bir şekilde nakde çevirebilir.

Bunun dışında bir diğer özellik ise menkul kıymetlerin, genellikle birbirinin yerine geçebilecek şekilde standart bir yapıya sahip olmalarıdır. Bu özellik de, yatırımcıların aynı türdeki menkul kıymetler arasında kolayca işlem yapabilmelerine olanak tanır. 

Menkul Kıymet Örnekleri ve Açıklamaları

Menkul kıymetler örnekleri bağlamında ilke olarak borsada işlem gören (örneğin bist 100 endeksinde) hisse senetlerini ele alabiliriz. Alınıp satılan tüm hisse senetleri birer menkul kıymet niteliğindedir ve sahibine, oranı ölçüsünde şirketlere ortaklık hakkı ve buna bağlı olarak oy hakkı ve kâr payı hakkı türünden hakları tanır.

Yine menkul kıymet örnekleri arasında önemli bir yer teşkil eden borçlanma araçları ise belirli periyotlarla faiz ödemesi yapabile ve vade tarihinde anapara ödemesiyle itfa edilen devlet veya özel sektör tarafından ihracı mümkün olan yatırım araçlarıdır. 

Ayrıca kâr-zarar ortaklığı belgeleri, varlığa dayalı bir yapı sunarak özellikle faizsiz finansman alanında önemli bir yer teşkil eden menkul kıymetler arasındadır. Bu araçlar, belirli projelere veya girişimlere yatırım yapılmasını sağlayarak kâr veya zarara katılım sağlar. Aynı şekilde, kira sertifikaları (sukuk) da varlığa dayalı menkul kıymetler arasında yer alır ve yatırımcıya faizsiz düzenli gelire dayalı bir kazanç imkânı sunar. Katılım bankalarının ve devletin sıklıkla ihraç ettiği bu sukuklar, özellikle faizsiz yatırım aracı arayan bireyler için cazip bir seçenek oluşturur.

Gelire dayalı menkul kıymetler arasında ise gelire endeksli senetler öne çıkar. Bu senetler, kamuya ait belirli gelir kalemlerine (örneğin enerji ya da iletişim sektöründen elde edilen gelirler) endekslenmiştir ve yatırımcıya sabit ya da değişken bir getiri sunar. Benzer şekilde, ipotek teminatlı menkul kıymetler de belirli bir varlık havuzundan elde edilen gelirlere dayalı olarak ihraç edilen yatırım araçları olarak farklı bir menkul kıymet türüdür.

Depo sertifikaları ise, hem paylara hem de borçlanma araçlarına dayalı olarak düzenlenebilir. Örneğin, bir hisse senedinin veya tahvilin başka bir ülkede işlem görebilmesi için bu menkul kıymetlere karşılık gelen depo sertifikaları oluşturulabilir. Bu sertifikalar, özellikle uluslararası piyasalara erişim açısından önemli bir finansal araçtır.

Menkul kıymetlerin geniş bir çeşitlilik göstermesi, yatırımcılara farklı risk ve getiri profilleri sunar. Varlığa dayalı, gelire dayalı veya uluslararası ticarete uygun hale getirilmiş bu araçlar, finansal piyasalarda farklı yatırım ihtiyaçlarına esneklikle cevap verir.

Menkul Kıymet Yatırımı Yaparken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Menkul kıymetler farklı türlerde karşımıza çıkan geniş bir yelpaze sunduğu için, menkul kıymet yatırımı yaparken dikkat edilmesi gerekenleri de, ilgili menkul kıymet özelinde ayrı ayrı ele almak gerekir.  

Bu noktada, yatırımcının örneğin hisse senedi alırken göz önünde bulundurması gereken unsurlar ile tahvil alırken dikkat etmesi gereken faktörler, doğaları gereği farklılık gösterir. Hisse senetleri, genellikle şirketin performansına ve piyasa koşullarına dayalı olarak değişken getiri sunarken, tahviller daha çok piyasa faizlerine ve kredi riskine bağlı bir performans sergiler.  

Bu nedenle, hangi menkul kıymet türüne yatırım yapılacağına karar vermeden önce, o menkul kıymetin özellikleri, yatırımcıya sunduğu fırsatlar ve taşıdığı riskler dikkatlice değerlendirilmelidir. Ayrıca, ilgili menkul kıymetle ilgili Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) düzenlemeleri, yasal mevzuatlar ve sektörel gelişmelerin de göz önünde bulundurulması önemlidir. Sonuç olarak, menkul kıymet alım-satımı yapmayı planlayan bir yatırımcı, tüm bu faktörleri bir arada değerlendirerek bilinçli ve sağlıklı kararlar almalıdır.

Menkul Kıymetler ve Portföy Çeşitlendirmesi

Yatırım faaliyeti sınırsız sayıda seçenekten bir veya birkaçını seçme süreci olduğuna göre, yatırım tercihi de kişiye özel ve en nihayetinde yatırımcının sorumluluğunda olan bir süreçtir. Bu nedenle, hangi menkul kıymet türüne ne oranda yatırım yapılacağı, genel olarak yatırımcının risk toleransı, geleceğe dair beklentileri, finansal hedefleri, likidite tercihleri ve diğer kişisel faktörlerle doğrudan ilişkilidir. Fakat genel olarak çeşitlendirme stratejisi, yatırım portföyündeki riski dağıtarak daha dengeli ve istikrarlı bir getiri sağlamayı amaçladığı için, çoğu yatırım stratejisinde tercih edilen ortak bir yaklaşım olarak kabul edilebilir.

Portföy çeşitlendirmesi, riskin dağıtılmasını sağlayarak belirli bir risk düzeyinde optimum getiri sağlama amacına yönelik olarak yapılır ve bu süreçte farklı menkul kıymet türleri ve varlık sınıflarının bulunması, yatırımcılara portföylerini daha esnek bir şekilde oluşturma imkanı tanır.

Risk toleransı düşük olanlar, daha güvenli yatırımları tercih ederken, risk almaktan çekinmeyenler daha volatil menkul kıymetlere yönelir. Aynı şekilde, geleceğe yönelik beklentiler ve finansal hedefler de portföy çeşitlendirmesinin şekillenmesinde önemli bir rol oynar. Örneğin, uzun vadeli birikim yapmayı hedefleyen bir yatırımcı, daha az likit ve daha yüksek risk taşıyan menkul kıymetlere yönelirken, kısa vadeli nakit ihtiyaçlarını karşılamak isteyen bir yatırımcı daha güvenli ve likit araçları tercih edebilir.

Bunun yanı sıra, enflasyon, faiz oranları ve döviz kuru gibi ekonomik göstergeler, yatırımcıların stratejilerini etkileyebilir. Bu yüzden makroekonomik beklentiler de portföy çeşitlendirmesinde göz önünde bulundurulması gereken bir diğer önemli unsurdur.