Yatırımlarda FOMO Nedir? Kripto ve Borsada Duygusal Tuzaklar

• Bir yerlerde heyecan veya keyif verici bir şeyler oluyor ve siz onu kaçırabilirsiniz. İste bu hissin bir ismi var: Kaçırma korkusu (Fear of missing out - FOMO).
• FOMO, sosyal paylaşım sitelerinde gözlemlenen bir fenomeni tanımlamak için ilk defa 2004 yılında ortaya atıldı ve 2013 yılında Oxford sözlüğüne girdi.
• Davranışsal finans açısından FOMO, yatırımcıların, başkalarının kazançlı bir yatırım fırsatından faydalandığını görmesi sonucu bu fırsatı kaçırmamak için duygusal ve aceleci yatırım kararları alması olarak tanımlanıyor.

FOMO Nedir?

“İndirim için son gün!”, “Sepetinizdeki ürün tükenmek üzere!”, “Stoklar tükeniyor!”...

Bu ve benzeri ifadeler, pazarlama dilinden hepimize az çok tanıdık gelir. Peki, neden bu kadar etkililer? Çünkü insan psikolojisinin en temel zaaflarından birine dokunuyorlar: Kaçırma Korkusu. 

FOMO, yani fırsatı kaçırma korkusu, başlangıçta bir etkinliği, arkadaşların katıldığı bir buluşmayı veya şehre gelen ünlü bir sanatçının konserini kaçırma endişesini tanımlamak için ortaya atılmıştır. Sosyal medya, insanların sürekli "başkalarının neler yaşadığını" görüp kıyaslama yapmasına sebep olarak, bu korkuyu besler ve bu korku, dolaylı yoldan katılım duygusunu tetikleyerek belirli bir davranışa yönelik harekete geçmeyi motive eder. Ancak aynı zamanda potansiyel bir psikolojik patojen gibi kaygı ve yetersizlik hissini besleyerek yanlış kararlara da neden olabilir.

“İnsan denilen meçhul”un zihin süreçleri, çoğunlukla ilkel düşünce şeması üzerinde işlemesine rağmen hala büyük bir bilinmezlik içerir. Ancak insanın hayatta kalma güdüsünün en temel motivasyon kaynaklarından biri olduğu ve korku duygusunun bu güdüye hizmet ettiği biliniyor.. İşte FOMO da tam olarak bu ilkel dürtüyü harekete geçirir: Beynin mantıksal karar alma merkezi (frontal lob), korku algısıyla aktifleşen amigdala tarafından baskılanır ve sonuç olarak rasyonel değerlendirme ve analiz yapma süreci devre dışı kalarak kişi, "Kaçırırsam kaybederim!" endişesiyle ani, duygusal kararlar verir.

Kaçırma duygusu bir yönüyle insanın doğal bir özelliği olmasına rağmen; bugün için modern dünyanın bize dayattığı ‘sınırsız seçenek’ ve ‘mükemmel yaşam’ algısıyla adeta hacklenen bir bug’a dönüştüğünü söylemek mümkündür.

FOMO olgusu insana ait genel bir kavram olsa da, yatırımcı davranışına etki mekanizmasıyla ele alındığı şekliyle daha bir spesifik bir anlam taşır. Buna göre FOMO, kazançlı fırsatları kaçırma endişesiyle yatırımcıların aceleci ve irrasyonel karar almalarına sebep olan bir duygusal fenomene atıfta bulunur. Diğer bir ifadeyle yatırımda FOMO, fırsat kaçırma duygusuyla hareket eden yatırımcının, rasyonel karar alma yetisi sekteye uğrayarak alınan yatırım kararlarının analitik çerçevesinin zayıflamasını ifade eder.

FOMO’nun Yatırım Kararlarına Etkisi

Kaçırma korkusu, borsada ve diğer yatırım tercihlerinde, psikolojik ve duygusal faktörlerin etkisiyle yatırımcıların karar alma süreçlerini önemli ölçüde etkileyen bir olgudur. Bu durum, yatırımcıların mantıklı analizler yerine duygusal tepkilerle hareket etmesine neden olarak, genellikle riskli ve irrasyonel davranışlara yol açabilir. FOMO'nun yatırımcılar üzerindeki en yaygın etkileri ise şunlardır:

• Aşırı İşlem Yapma (Overtrading)
  FOMO, yatırımcıları sürekli olarak piyasayı takip etmeye ve her fırsatı değerlendirme dürtüsüyle sık sık alım-satım yapmaya itebilir. 
• Spekülatif Yatırımlara Yönelme
  Kaçırma korkusu, yatırımcıları yüksek riskli ve spekülatif varlıklara yönlendirebilir. Özellikle kripto para piyasasında, hızlı kazanç vaat eden projelere yönelme eğilimin arkasında önemli ölçüde FOMO etkilidir. Ancak bu tür yatırımlar, yeterli araştırma yapılmadan gerçekleştirildiğinde büyük kayıplara yol açabilir.
• Yetersiz Araştırma ve Ani Kararlar
  FOMO, yatırımcıların piyasa trendlerini veya varlıkların temel analizlerini derinlemesine incelemeden ani kararlar almasına neden olur.
• Varlık Balonları ve Piyasa Dalgalanmaları
  FOMO'nun yaygın olduğu dönemlerde, yatırımcıların aşırı iyimserliği ve mantıksız alımları, varlık fiyatlarının gerçek değerlerinin çok üzerine çıkmasına neden olabilir. 

FOMO Nasıl Oluşur?

FOMO, genelde yatırımcıların başkalarının elde ettiği kazançları görerek kendilerini geride hissetmeleriyle ortaya çıkan psikolojik bir durumdur. Bu durum, özellikle sosyal karşılaştırma yapma eğilimi ile tetiklenir. Yatırımcılar, sosyal medya, haberler veya çevrelerindeki kişiler aracılığıyla başkalarının yüksek getiriler elde ettiğini gördüklerinde, benzer fırsatları kaçırma endişesi yaşarlar. Bu endişe, duygusal tepkileri artırarak yatırımcıların kısa vadeli kazançlara odaklanması ve irrasyonel kararlar almasıyla sonuçlanabilir.

FOMO'nun oluşum sürecinde, korku ve endişe gibi güçlü duygular ön plana çıkar. Bu duygular, yatırımcıların rasyonel düşünme yeteneğini baskılar ve onları piyasada hızla yükselen varlıklara yönelmeye iter. Ancak bu yönelim, genellikle yeterli araştırma yapılmadan, temel ve teknik analizler göz ardı edilerek gerçekleşir. Yatırımcılar, potansiyel getirileri abartma eğiliminde olurken, riskleri görmezden gelirler. 

Yatırımcıların "kalabalığı takip etme" eğilimi, "Herkes yatırım yapıyorsa, burada bir fırsat olmalı" düşüncesini doğurur ve herkesin faydalanacağı bir getiriden mahrum kalma duygusu korkuya sebep olur. Bu oluşum neticesinde ise varlık fiyatları gerçek değerlerinin çok üzerine çıkarak bir varlık balonu oluşturabilir. Ancak bu tür balonlar, uzun vadede sürdürülebilir olmadığı için, FOMO ile hareket eden yatırımcılar ani düzeltmeler karşısında büyük kayıplar yaşayabilir.

Yapılan araştırmalar, özellikle Y ve Z kuşağı gibi genç ve deneyimsiz yatırımcıların FOMO'ya daha yatkın olduğunu göstermektedir. Bunun temel nedenleri arasında, bu kuşakların sosyal medya platformlarında daha aktif olmaları ve bu platformlarda hızla yayılan "hızlı zengin olma" hikayelerinden kolayca etkilenmeleri yer alır. 

FOMO’yu Tetikleyen Faktörler

Sosyal medyada paylaşılan “kazanç ekran görüntüleri” ve “moon postları” (Bu hisse/coin 10x yapacak gibi iddialar), yatırımda kaçırma duygusunu tetikleyen faktörler arasında en bilinenleridir ve bu tür paylaşımlar çoğunlukla tecrübesiz yatırımcıları spekülatif işlemlere yönlendirme maksadı taşır. 

Bir hissenin ya da kriptonun yükseltileceğine yönelik iddialar veya bir varlık fiyatındaki hızlı ve olağanüstü hareketler, diğer yatırımcılar üzerinde kaçırma duygusunu tetikleyebilir. Ayrıca X (Twitter), Reddit, TikTok ve Telegram gibi platformların, yatırım kararlarını bu yönden etkileyerek spekülatif hareketleri beslediği örneklere geçmişte çok defa şahit olunmuştur.

Örneğin, 2021’de Reddit’in WallStreetBets topluluğu GameStop hisselerini destekleyerek fiyatın olağanüstü artmasına sebep olmuştur. Benzer şekilde, 2022’de LUNA ekosisteminin çöküşü, sosyal medyada yayılan aşırı iyimserlik ve yanlış bilgilerin yatırımcıları nasıl yanlış yönlendirebileceğinin göstermiştir. Ayrıca Elon Musk gibi ünlü isimlerin veya sosyal medyada etkili isimlerin (influencer) yaptığı paylaşımların, yatırımcılar üzerinde büyük bir etki yaratarak FOMO’yu tetiklediği bilinmektedir.

Kripto Paralar ve FOMO

FOMO, birçok yatırım aracında kendini gösterse de kripto paralar, düşük bariyerli yapısı ve düzenleme eksikliği sebebiyle kaçırma korkusunun en fazla yer edindiği alanlardan biridir. Yüksek volatilite, yatırımcıların "Bir sonraki yükselişi kaçırırsam?" korkusunu artırır ve saatler içinde yaşanan büyük fiyat hareketleri yatırımcıları ani kararlar almaya itebilir.

Örneğin herhangi bir kripto paranın itibarlı bir kripto borsasında listelenme haberi ya da büyük bir şirketin sektöre adım atması, anlık fiyat patlamalarına yol açabilir. Ancak sosyal medyadaki bilgi kirliliği nedeniyle yatırımcılar, gerçeği spekülasyondan ayırt etmekte zorlanır. Özellikle bazı gruplar, pump and dump (şişir ve boşalt) taktikleriyle belirli kripto varlığın fiyatını yapay şekilde artırarak, ardından küçük yatırımcıların zararına olacak şekilde satış yapabilir.

Esasında grup psikolojisi, finansal piyasalarda balonların hemen her zaman temelini oluşturur ve 2017’deki Bitcoin çılgınlığı ve 2021’deki NFT furyası, FOMO’nun nasıl devasa balonlara yol açabileceğinin çarpıcı örnekleridir. Benzer şekilde, Shiba Inu gibi meme coin’ler, temel değerleri zayıf olmasına rağmen sırf “kaçırmamak” için satın alınarak geçmişte hızlı yükselişler ve ardından sert düşüşler yaşamıştır.

Diğer taraftan ünlü isimlerin açıklamaları da kripto varlıklarda kaçırma korkusunu yaygınlaştır. Örneğin yine meme coin olarak piyasa sürülmüş Dogecoin, Elon Musk’ın tweet’leri ve sosyal medya trendleriyle milyarlarca dolarlık piyasa değerine ulaşmıştır. 

FOMO ile Nasıl Başa Çıkılır?

Psikolojik kökenli herhangi bir etkinin üstesinden gelmenin ilk adımı farkındalıktır. Bu nedenle, kaçırma korkusu ve bu korkuyu tetikleyen unsurlarla başa çıkmanın en etkili yolu, duygusal farkındalık geliştirmek ve belirli bir stratejik plan doğrultusunda hareket etmektir. Kaçırma korkusu hissedildiğinde, yatırımcının duygusal etkinin yatışmasına ve yerini soğukkanlı bir değerlendirme sürecinin almasına izin vermesi faydalı olacaktır.

Sosyal platformlarda paylaşılan "milyonluk kazanç ekran görüntüleri" bireylerde gerçekçi olmayan beklentiler yaratır. Bu nedenle, yatırım kararları almadan önce sosyal medyadan uzaklaşmak veya edinilen bilgileri makul bir değerlendirme süzgecinden geçirmek gereklidir. Örneğin, yatırım kararlarını sosyal medyada yayılan bilgilere dayandırmak yerine, güvenilir haber siteleri veya analiz platformlarını tercih etmek veya sosyal mecralarda yer alan bilgilerin objektif ve tarafsız veri kaynaklarından kontrolünü sağlamak, yatırımda kararlarında duyguların etkisini azaltmada etkili bir yöntemdir.

Ayrıca her yatırım öncesinde, varlığın temel değerlerini sorgulamak şarttır ve bunu yapabilmek için finansal okuryazarlığın geliştirilmesi büyük önem taşır. Bu yaklaşım, 'herkes alıyor' psikolojisinden uzaklaşmanıza yardımcı olurken, uzun vadeli kârlılığı destekleyecek yatırımlara odaklanmanızı sağlar.

Son olarak her türlü yatırımda, borsada risk yönetiminin en eski ama en değerli prensiplerinden biri olan “tüm yumurtaları aynı sepete koymama” kaidesini akılda tutmak gerekir. Portföy farklı varlık grupları (hisse senetleri, kripto paralar, emtialar) ve sektörler arasında dağıtarak, olası bir balon patlamasında bile büyük kayıplardan korunulabilir. Ayrıca, özellikle riskli yatırımlarda "kaybetmeyi göze alabileceğiniz" bir miktarı önceden belirlemek, FOMO kaynaklı uğranılacak olası zararın, portföyünüze toplam etkisini sınırlamak açısından faydalıdır.

Unutulmamalıdır ki, başarılı yatırım, bilgi, sabır ve duygusal kontrol gerektiren bir maratondur. Sosyal medyadaki "hızlı kazanç" hikayeleri ise çoğunlukla birer illüzyondan ibarettir.